LICH SU TAY DANG TRONG

SỰ HNH THNH V PHT TRIỂN
CỦA GIO PHẬN TY ĐNG TRONG
Philipph Minh - Nguyễn Văn Tế, Dng Ki-t Vua

I. Dẫn Nhập

Trước thế kỷ XVII, đ c nhiều gio sĩ dng Đaminh (1550) v Phansinh (1583) đặt chn ln giải đất, m ngy nay gọi l Việt Nam, nhưng chỉ l cng cuộc thăm d, xung phong. Cng cuộc truyền gio c tổ chức chnh thức bắt đầu từ năm 1615, khi cha Francesco Buzomi () thuộc dng Tn cng đon truyền gio cặp bến Hải Phố, v cha Alexandre de Rhodes tức cha Đắc Lộ (quốc tịch To Thnh) cũng thuộc dng Tn, bị bảo đnh giạt vo cửa Bạng (Thanh Ha) năm 1627. Trong nữa thế kỷ (1615-1625), cc cha dng Tn đạt được những kết quả lớn: thnh cng trong việc thiết lập nền mng Gio hội ở Việt Nam.
Ngy 9 thng 9 năm 1659, Đức Thnh Cha Alexandr VII cng bố sắc lệnh thiết lập hai gio phận Đng Ngoi (Bắc H) v Đng Trong (Nam H). Trao cho hai Gim mục Francoi Pallu v Pierre Lambert de La Motte. Gio phận Đng Ngoi kể từ sng Gianh ở Quảng Bnh trở ra bao gồm cả phần bắc nước Ai Lao. Gio phận Đng Trong kể từ sng Gianh trở vo hết Nha Trang, gồm cả phần cn lại của nước Chim Thnh (Ninh Thuận, Bnh Thuận nay), nước Cao Min v miền nam Ai Lao. Khi ấy, nh L lm vua, nhưng cha Trịnh cai trị Đng Ngoi, cha Nguyễn cai trị Đng Trong.
Ở Đng Trong tiền bn thế kỷ XVIII, ngoi cc thừa sai Php cn c một số cha dng Tn hoạt động ở vng Đồng Nai- B Rịa, đặc biệt ở vng Chợ Qun, Ci Nhum, Ci Mơn, Mặc Bắc,
Thời bch hại đạo của hai vua Minh Mạng v Tự Đức trong những năm từ 1823 đến 1862, cc vị chủ chăn Taberd Từ, Cuenot Thể cũng như đon chin sống một thời v cng điu đứng, ẩn trốn v đổ mu tử đạo. Năm 1840 đức cha Cuenot Thể tấn phong gim mục ph hiệu to Isauropolis cho thừa sai Dominique Lefbvre Ngi, hiện l cha sở họ đạo Ci Nhum.
Cuộc bch hại giảm đi phần no ở thời Thiệu Trị (1841-1847). Năm 1841, đức cha Thể triệu tập Cng đồng G Thị (Bnh Định). Cng đồng hợp trong ba ngy 5, 6 v 10 thng 10 năm 1841. Ngoi vị gim mục chủ toạ, cn c đức gim mục ph, cha Miche Mịch, v 13 linh mục bản xứ. Cng đồng nhằm xc tiến việc đo tạo hng gio sĩ Việt, mở rộng xứ truyền gio ln vng Cao nguyn v chuẩn bị việc phn chia địa phận. (Bi Đức Sinh, 1994, 150 Năm Gio Phận Ty Đng Trong, tr. 7-8).

II. Sơ Lược Tnh Hnh Nước Việt Nam Trong Thời Kỳ Hnh Thnh V Pht Triển Kit Gio
1. Sơ Lược Tnh Hnh Chnh Trị
Năm 1418, L Lợi khởi nghĩa qut sạch qun Minh đem lại độc lập cho nước nh, mở đầu triều đại Hậu L, đặt quốc hiệu Đại Việt, v gọi Đng Đ l Đng Kinh hay Thăng Long. Triều Hậu L ko di 361 năm (1428-1789).
Năm 1527 Mạc Đăng Dung nhận thấy triều đnh suy yếu bn thu tất cả quyền bnh trong tay rồi chiếm ngi vua, lập ra nh Mạc (Bi Đức Sinh, 1998, tr. 31-32).
Mạc Đăng Dung ginh được ngi vua nhưng lực lượng ủng hộ nh L cn rất mạnh. Trong khi nh Mạc đang đối ph với cc cuộc nổi dậy chống đối trong nước, An Thnh hầu Nguyễn Kim, vốn l Thanh Hoa hữu vệ Điện tiền tướng qun dưới triều L, được sự gip đỡ của vua Ai Lao, đ b mật xy dựng lực lượng ở cửa Sầm Chu (nay l tỉnh Sầm Nưa của Lo). Năm 1533 Nguyễn Kim lập người con t của L Chiu Tng l L Trang Tng (1533-1548) ln lm vua. Năm 1543, qun nh L từ Ai Lao đ mở cc cuộc tấn cng vo Nghệ An v Thanh Ha. Cuối năm 1543, nh L chiếm được Ty Đ, lập hnh điện ở Vạn Lại, cn gọi l Nam Triều. Nh Mạc phải rt về Thăng Long lập nn Bắc Triều. Về danh nghĩa triều L đ được phục hồi, nhưng ngay từ những ngy đầu người nắm thực quyền điều hnh mọi cng việc l Thi sư Nguyễn Kim.
Năm 1545 Nguyễn Kim chết trao quyền cho con rể l Trịnh Kiểm. Thời Trung Hưng (1533-1788), vua L chỉ c hư danh. Họ Trịnh, kể từ Trịnh Tng, xưng chavới vương hiệu, cha truyền con nối nắm quyền hnh ở Bắc H.
Nguyễn Kim qua đời để lại hai người con l Nguyễn Ung v Nguyễn Hong, cả hai đều l tướng ti giỏi đ lập được nhiều cng trạng. Họ Trịnh sợ họ Nguyễn tranh quyền nn lập kế giết Nguyễn Ung. Nguyễn Hong thấy thế lo sợ, năm 1558 nhờ chị xin cho vo trấn đất Thuận Ha, tm chổ tr thn.
L người khn ngoan, c ti, c đức, biết dng người v biết thương dn nn ai cũng mến phục khng bao lu ng đ c một số binh lực trong tay.
Lc đầu cn yếu thế, Nguyễn Hong, bn ngoi vẫn chưa ra mặt chống họ Trịnh, nhưng bn trong tm cch cũng cố chnh quyền, binh lực, luyện tập qun sĩ, phng bị lương thảo, kh giới để c thể chống nhau với họ Trịnh sau ny (Nguyễn Hồng, 1959, tr. 52).
Kể từ khi Nguyễn Hong (1600-1613) được vo trấn thủ đất Thuận Ha (1558) v sau kim cả trấn Quảng Nam (1566), xưng lm cha Nam H. Cha Nguyễn cũng tổ chức hnh chnh, đặt thuế xuất nhập cảng, mở cửa Hải Phố để giao thương với người Bồ mua kh giới đạn dược, đặt lễ hội thi tuyển chọn nhn ti, mở cc xưởng đc sng. Sự nghiệp lớn nhất của cha Nguyễn l mở mang bờ cỏi xuống Phương Nam. Ngay từ năm 1611, cha Tin Nguyễn Hong đ đem qun chiếm đất của Chim Thnh, lập ra phủ Ph Yn
(Cf. Bi Đức Sinh, 1998, Gio Hội Cng Gio Ở Việt Nam, tr. 31-38).
Về mặt din cch lnh thổ, trong khoảng thời gian trn, tnh hnh diễn tiến tuần tự:
- 1611 bin giới Việt Nam mới tới ni Đ Bia (Ph Yn).
- 1653, vng Nha Trang (Khnh Ha) nhập vo bản đồ Việt nam.
- 1697, cha Nguyễn bắt đầu trực trị vng Phan Rang (Ninh Thuận) v Phan Thiết (Bnh Thuận).
Từ năm 1698 đến 1775, ton thể đồng bằng Nam Bộ thuộc quyền cha Nguyễn.
Nguyễn nh đ trở lại lm chủ vững vng vng đất ph nhiu ny từ năm 1788.
Năm 1802 Nguyễn nh (1802-1819) thống nhất đất nước, ln ngi hong đế, đặt nin hiệu l Gia Long, mở đầu triều đại nh Nguyễn, ko di 13 đời vua, kết thc dưới thời vua Nguyễn Bảo Đại (1925-1945). Đy l triều đại cuối cng của lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam, chng ta c thể chia triều đại nầy lm hai giai đoạn khc nhau.
Giai đoạn thứ nhất l giai đoạn triều Nguyễn tồn tại với tư cch của một vương triều độc lập (1802- 1884).
Giai đoạn thứ hai l giai đoạn triều Nguyễn đ đi từ chỗ thất bại đến đầu hng để rồi cuối cng lm tay sai cho thực dn Php xm lược (1884-1945). (Trần Thanh Tm, 2000, tr. 15)
2. Kinh tế
Việt Nam c hơn 3000 km bờ biển v nhiều hải cảng, tu biển c thể neo đậu. Khi hoạt động thương mại trn biển Đng diễn ra si động, tu bun nhiều nước đ đến nước ta bun bn. Ngoi cc nước đ c quan hệ bun bn với nước ta như Trung Quốc, M Lai, Giava, Xim, thời kỳ ny xuất hiện những khch thương mới đến từ Nhật Bản, Bồ Đo Nha, H Lan, Anh, Php  Hng ha họ đem đến l bạc, ch, cc loại đồ đồng, gốm sứ, dim sinh, kh giới  Họ mua lại hồ tiu, đường, gỗ qu, cc loại hương liệu, sừng t, ng voi, tơ tằm, vng 
Trong cc cuộc đụng độ phn tranh Nam Bắc, họ Nguyễn cũng như họ Trịnh đều tm đến thế lực nước ngoi. Cha Nguyễn kết thn với người Bồ Đo Nha để mua kh giới, c đến cả một xưởng đc ở Ph Xun
Mi lo củng cố binh lực để chống nhau với cha Trịnh, cha Nguyễn khng để  đến vấn đề tn gio, cc linh mục thừa sai theo cc tu bun được tự do truyền đạo, lại cn được knh nể l khc. Sự c mặt của cc cha l bảo đảm sự trở lại của tu bun người Bồ v nếu khi cần thiết nh cha c thể dng cc cha lm trung gian điều đnh.
Nhưng dựa vo thế lực phần đời, tn gio cũng sẽ bị lin lụy một phần no vo thế lực đ. Sau ny, chng ta sẽ thấy nhiều cuộc bch hại cấm cch, ln xuống theo nhịp giao thương giữa cha Nguyễn v người Bồ. Tnh trạng đất nước chia đi cũng gy nhiều kh khăn cho cc thừa sai, nhất l trong việc lin lạc hoặc thuyn chuyển cc nhn vin từ vng ny sang vng khc (Nguyễn Hồng, 1959, tr 54).
3. Tnh hnh tn gio
Cũng như ở Trung hoa, ba tn gio chnh ở Việt Nam lc đ l Nho, Phật v Lo gio.
Bệ đỡ cho m hnh tập quyền quan liu thời L sơ l Khổng gio. Từ thế kỷ XVI, khi chnh quyền trung ương suy yếu, chiến tranh phe phi diễn ra lin min v do tc động của kinh tế hng ha,  thức hệ nho gio ngy cng suy giảm. Nh nước vẫn dựa vo kinh sch Nho gio để tổ chức thi tuyển dụng quan lại v hoạch định cc chnh sch cai trị, nhưng trn thực tế nhiều gi trị đ thay đổi. Vua L chỉ tồn tại trn hư vị nn lng trung qun cũng chỉ l ll72I ni sung. Quan niệm Nho gia coi trọng nghề nng (Dĩ nng vi bản thương vi mạt), thế nhưng thin hạ đua nhau lm nghề mạt. Quan niệm Nhn, Lễ, Nghĩa, Tr, Tn của đạo đức người qun tử bị thi bạc bẽo, v ơn của lối sống thực dụng lấn t
Kỷ cương Nho gio suy đồi, người ta lại tm về với Phật gio. Hiện tượng cng ruộng, cng tiền để xy dựng, trng tu cha chiền trở thnh phổ biến. Ngay cả vua, cha, phi tần v quan lại cc cấp cũng rất sng mộ. Từ thời Nh Mạc, nhiều cha mới được dựng, đến thời L Trung hưng nhiều cha lớn được trng tu.
Cng với Phật gio, Đạo gio cũng được sng m. Chiến tranh, loạn lạc, thin tai lun xảy ra v những chuẩn mực gi trị c biến động su sắc l mi trường thuận lợi lm pht sinh v pht triển nhiều biến tướng của tn gio ny, khng t người trốn đời ở ẩn theo lối v vi. Đạo qun mọc ln ở nhiều nơi. Khng phải chỉ những người bnh dn m ngay đến cc bậc vương giả cũng rất tin vo php mu của cc đạo sĩ. Trong xu thế đ, thế kỷ XVI-XVII l giai đoạn bung ra của cc loại tn ngưỡng mang tnh ma thuật v nhiều hnh thức lễ bi, cầu cng dị đoan. (Nguyễn Quang Ngọc, 2000, tr. 158-159).

III. Từ Gio Phận Đng Trong Đến Gio Phận Ty Đng Trong
1. Thiết lập nền mng
Năm 1658, Ta thnh đ cử hai Gim mục Đại diện tng ta Francoi Pallu v Pierre Lamber de La Motte lm chủ chăn hai gio phận ( thiết lập năm 1659) Đng Trong v Đng Ngoi, nhằm mục đch đo tạo hng gio sĩ v tiến cử hng gio phẩm bản xứ. Cả hai vị đều l người Php. Trước khi ln đường, hai vị đ vận động thnh lập cc cơ sở truyền gio: chủng viện đo tạo thừa sai v Hội Truyền gio Paris (chnh thức thnh lập năm1663). Năm 1664, hai gim mục tới Ayuthia, kinh đ nước xim nay l Thi Lan, lập tại đy một chủng viện đo tạo gio sĩ bản xứ, đồng thời lm nơi tạm tr v học tiếng bản xứ cho cc gio sĩ thuộc Hội Truyền gio Paris trước khi tới nhiệm sở.
Từ sự nghiệp truyền gio thnh cng rực rỡ của Dng Tn, cc gim mục Đại diện tng ta v gio sĩ Hội Thừa Sai Paris đ nhanh chng trang bị cho Gio Hội Việt Nam được thm phần vững chắc: năm 1668 hai thầy giảng Đng Trong l Giuse Trng v Luca Bền được gọi sang Ayuthia để thụ phong linh mục. Năm 1670 đức cha Pierre Lamber de La Motte thiết lập Dng Mến Thnh Gi. Cc d Mến Thnh Gi v cc thầy giảng l những cnh tay hổ trợ đắc lực khng thể thiếu cho cng cuộc truyền b Tin Mừng ở nước ta vo giai đoạn mới mẻ v bị cấm cch ấy.
2. Gio phn Ty Đng Trong được thiết lập (1844)
Ngy 2.3.1844, đức Thnh Cha Gregori XVI ban chiếu thư chia gio phận Đng Trong lm hai:
- Gio phận Đng Đng Trong do đức cha Cuenot Thể cai quản, từ ranh giới Lục tỉnh đến sng Gianh.
- Từ Di Linh, Lục tỉnh (Đồng Nai, Gia Định, Định Tường, Long Hồ, An Giang, H tin) đến Kampuchia, lun cả phần đất Nam Lo l gio phận Ty Đng Trong, trao cho Đức cha Lefbvre Ngi. Số gio dn khoảng 23.000 trn tổng số dn 3.600.000 người. Hng gio sĩ gồm ba thừa sai Miche Mịch, Duclos Lộ, Fontaine Khm v 16 linh mục Việt. Nh thờ nh chung, nh dng, chủng viện hầu như bị tn ph.
3. Giai đoạn thử thch

Đức cha Ngi ẩn mnh trong họ Ci Nhum (nay l x Long Thới, thuộc tỉnh Bến Tre) để điều khiển gio phận. Nhưng ngy 31. 10. 1844, ngi bị bắt v giải ra Huế, rồi bị n tử hnh. Nh vua muốn trnh rắc rối với Php, nn cho php bảo lnh qua Singapore thng 04.1845.
V gio phận mới cho đời, Gim mục cũng như ton gio phận thấy rằng phải c Gim mục để tổ chức gio phận, nn tất cả đều tm cch đon tụ.
Khoảng 2 năm sau, tnh hnh trở nn lắng dịu, cha Miche Mịch v ng li Gẫm (Matthu L Văn Gẫm) đi Singapore đn Đức cha cng cha Duclos v mấy chủng sinh Việt du hc hồi hương. Vừa qua cửa Cần Giờ th bị bắt. Do ng li Gẫm tự nhận l người chủ mưu nn bị kết n tử hnh (thi hnh n ngy 11. 05. 1847 tại bi đất, gần nh thờ chợ Đũi ngy nay), cn đức cha Ngi bị giam 10 ngy v bị đuổi trở về singapore.
Vua Thiệu Trị băng h ngy 04. 11. 1847. Đức cha Ngi từ Singapore lẩn trốn về Li Thiu. Tại đy, ngi đ phong chức Gim mục ph cho cha Miche Mịch. Năm 1850, lập thm gio phận Nam Vang với địa bn của hai tỉnh An giang, H Tin v cả nước Cao Min. Đức cha Mịch cai quản địa phận mới ny.
Gio phận Ty Đng Trong chỉ cn giữ địa bn của 4 tỉnh: Bin Ha, Gia Định, Định Tường, v Vĩnh Long. Đức cha Ngi chia gio phận ra lm 12 gio hạt: Đất Đỏ, Tn Triều, Li Thiu, Thủ Đức, Thị Ngh, Chợ Qun, Thủ Ngữ, Xoi Mt, Ci Nhum, Ci Mơn, Bi Xan v Đầu Nước (c lao Ging). Tất cả chia thnh 50 họ đạo. Số linh mục Việt Nam đ tăng ln 25 vị. Mỗi gio hạt c 2 linh mục chia nhau đi lm mục vụ cho cc họ, khng ở hẳn một nơi no nhất định để khỏi lộ tung tch. Số gio dn vẫn tăng đều, hng năm c từ 500 đến 600 người lớn theo đạo.

Năm 1848, Tự Đức ln ngi kế vị liền ra sắc dụ cấm đạo ngặt ngho hơn trước. Ngy 21. 03. 1851, Tự Đức ra chỉ dụ cấm đạo đối với cc linh mục bản quốc: nếu khng bỏ đạo sẽ bị chm ngay v ai chứa chấp cc gio sĩ ngoại quốc cũng sẽ bị xử tử. Ngy 19. 02. 1853, linh mục Philipph Phan Văn Minh v ng trm Giuse Nguyễn Văn Lựu bị bắt v bị kết n tử hnh. Ngy 03. 07. 1853 cha Minh được phc tử đạo tại php trường Đnh Khao (Vĩnh Long).
Ngy 02. 05. 1854 ng trm Lựu chết rũ t tại ngục Vĩnh Long. Sau đ thng 09 năm 1855, Tự Đức lại ra chỉ dụ cấm đạo. Nhưng khi ấy Nguyễn Tri Phương v Phan Thanh Giản đang kinh lược sứ ở Nam Kỳ, nn khng p dụng triệt để sắc dụ đ. (Lịch sử 150 năm gio phận Ty Đng Trong, tr. 11-15).

4. Tnh hnh gio phn từ khi Php đnh chiếm Gia Định
Đầu năm 1859, lin qun Php  Ty Ban Nha ko hạm đội từ Đ Nẵng vo chiếm thnh Gia Định. Linh mục Phaol L Văn Lộc ở Thị Ngh bị bắt giam. Chưa bị xử n nhưng khi thấy lin qun Php  Ty Ban Nha vo cửa Cần Giờ, liền đem cha Lộc ra trảm quyết ngy 28. 05. 1859. Gio dn Phaol Hạnh ở Tn Triều bị trảm quyết ngy 28. 05. 1859. Tại họ Đầu Nước (C Lao Ging), cha Phr Đon Cng Qu v ng trm Emanuel L Văn Phụng bị bắt v tra trấn nặng nề. Ngy 31. 07. 1859, cha Qu bị chm đầu, ng Phụng bị thắt cổ bằng dy thừng. Thng 10. 1860 cha Phr Nguyễn Văn Lựu bị bắt tại Ba Giồng v bị xử trảm ngy 07. 04. 1861. (Bi Đức Sinh, 1994, 150 năm Gio phận Ty Đng Trong, tr. 30-34).

Cho đến thời điểm nầy gio phận Ty Đng Trong c tm vị thnh tử đạo:
- ng li Matthu L Văn Gẫm tử đạo ngy 11. 05. 1847.
- Linh mục philipph Phan Văn Minh 03. 07. 1853.
- ng trm Giuse Nguyễn Văn Lựu 02. 05. 1854.
- Linh mục Phaol L Văn Lộc 13. 02. 1859.
- Gio dn Phaol Hạnh 28. 05. 1859.
- Linh nục Phr Đon Cng Qu 31. 07. 1859.
- ng trm Emanuel L Văn Phụng 31. 07. 1859.
- Linh mục Phr Nguyễn Văn Lựu 07. 04. 1861.

4.1 Họ đạo Ba Giồng  Xoi Mt bị bch hại
Cc quan tỉnh Định Tường thường giữ thi độ khoan dung với người cng gio. Khm đường Tỉnh chỉ giam giử qua loa những người đứng đầu họ đạo tự  nộp mnh hay khi c quan lại cấp thiết đi lng bắt. Họ chỉ bị phạt một số tiền hoặc được đnh mấy roi rồi được tha về. Nhưng từ khi Php chiếm đng Gia Định th tnh hnh căng hơn. Một linh mục gi tn l Thiện đ 88 tuổi bị bắt, bị đi đy ở B Rịa. Lc ấy Gia Định đ thuộc về Php, cha Thiện phải mang gng đi đường vng từ Mỹ Tho ln Ty Ninh, xuống Thủ Dầu Một rồi mới ra B Rịa. Tới nơi th kiệt sức qu, cha đ trt hơi thở cuối cng. Cả trăm người cng gio bị nhốt trong khm đường Mỹ Tho, hầu hết l gio dn họ Ba Giồng v Xoi Mt. Thng 04. 1861, Thng 10 năm 1860, tại Ba Giồng  Xoi Mt, cha Phr Nguyễn Văn Lựu bị bắt giam. Ngy 07. 04. 1861, khi qun Php tiến gần Mỹ Tho, cc quan liền đem cha Lựu ra bi đất ngoi thnh (cch Mỹ Tho khoảng 1 cy số) xử chm. Gio dn bị bao vy lng bắt. May nhờ c ng đội người lương tốt lnh bo cho biết trước, bổn đạo chạy thot thn về pha Đồng Thp Mười. Chỉ cn người gi, đn b, trẻ em v 25 người dn ng tnh nguyện ở lại với những người khng trốn được l bị bắt. Sau nầy tm được xc 27 người đ chịu tử v đạo ở Ba Giồng. (Bi Đức Sinh, 1994, 150 năm Gio phận Ty Đng Trong, tr. 36-37).

4.2 Gio dn ở Bin Ha bị bch hại
Khi Php chiếm thnh Si Gn rồi, cc quan cho chuyển hết t nhn cng gio ln Bin Ha. Tại đy họ được giam chung với trm trưởng cc họ đạo Tn Triều, Mĩ Hội, Li Thiu, Thủ Dầu Một v cc vng ln cận, c ngy ln tới 600 người. Bao giờ khng đủ chỗ giam th cc quan giải quyết đơn giản bằng cch đem một số người ra bi Đất Sỏi ngoi thnh m hạ thủ. Người cng gio Nam Kỳ đ lấy địa danh ny lm di tch lịch sử tử đạo. đng nu gương hơn cả l bản n tử hnh cho thầy Xun. Thầy Xun l một y sĩ gi rất nổi tiếng, theo đạo lu đời, qu ở Thủ Đức, sống cuộc đời phục vụ cho cả lương lẫn gio, cho cả quan lẫn dn. 22 thng bị giam trong ngục lun nu gương bc i. Thầy Xun chỉ c một tội duy nhất l gởi con đi học chủng viện ở Pnang! (Bi Đức Sinh, 1994, 150 năm Gio phận Ty Đng Trong, tr. 38).

4.3 Những người cng gio ở B Rịa bị bch hại Xưa B Rịa thuộc huyện Phước An, phủ Phước Tuy, tỉnh Bin Ha. Nơi đy c những họ đạo tr mậtv nổi tiếng, nhất l Đất Đỏ (gồm ba lng Phước Tuy, Phước Thọ, Thạnh Mỹ), Thm (hai lng Long Nhung , Long Hiệp), Dinh (B Rịa), Thnh (Long Điền), G Sầm (Thạnh Mỹ). tnh chung c độ 2500 gio dn. trong thời gian lin qun Php Ty Ban Nha đnh ph Đ Nẵng rồi chiếm Si Gn, nhiều người cng gio bị khắc chữ Tả Đạo vo mặt v bị giam cầm trong bốn ngục thất. Sau khi chiếm được Bin Ho, đ đốc Bonard đem qun tiến đnh B Rịa ngy 07. 01. 1862. Quan qun liền cho hỏa thiu cc trại giam gio dn. dưới đy l tnh hnh 4 trại giam sau lc hỏa thiu:
Trại Phước Lễ, giam 300 gio dn nam, 288 chết thu.
Trại Long Kin, giam 135 đn b trẻ em, 86 chết thiu.
Trại Long Điền, giam 140 Đn b trẻ em, 48 chết thiu.
Trại Phước Thọ, giam 125 đn b trẻ em, 22 chết thiu.
Cộng lại: 700 bị giam, 444 chết thiu. (Bi Đức Sinh, 1994, 150 năm Gio phận Ty Đng Trong, tr. 39-41).

4.4 Tnh hnh chiến sự
Ngy 05. 06. 1862, Phan Thanh Giảng v Lm Duy Hiệp k với Bonard ha ướcchịu nhường cho Php 3 tỉnh Bin Ha, Gia Định, Định Tường. Trong sứ đon c linh mục Đặng Đức Tuấn lm ty vin đ đề nghị chịu nộp chiến ph nhưng khng cắt đất cho Php.
Thng 06 năm 1867, Php đem qun đnh nốt ba tỉnh Vĩnh Long, An Giang v H Tin. Thế l gio phận Ty Đng Trong nằm gọn trong phạm vi thuộc địa của Php. Sau đ, Php chia ra 20 tỉnh mới, do Tham Biện (tỉnh trưởng) Php trực tiếp cai trị. Tnh hnh nầy ko di tới cch mạng thng 08 năm 1945.
Hiệp định Genve 1954 tạm chia Việt Nam thnh hai vng thu qun. Gần một triệu gio dn di cư từ Bắc vo Nam. 1955 chnh quyền Si Gn thiết lập chế độ Cộng Ha Việt Nam, phn chia lại ranh giới hnh chnh Nam Bộ thnh 27 tỉnh. Tnh hnh ny ko di tới ngy chế độ X Hội Chủ Nghĩa ln nắm quyền 1975.
Từ năm 1976 đến nay, nước Cộng Ha X Hội Chủ Nghĩa Việt Nam bỏ hẳn cấp kỳ hay bộ, m chia thnh cc đơn vị tỉnh v thnh phố trực thuộc trung ương.
Gio phận Ty Đng Trong nay l tổng Gio phận Tp HCM bao gồm từ Lm Đồng, Bnh Thuận v Ninh Thuận (trước đy thuộc Trung Bộ) xuống tới Sc Trăng, Kin Giang, Minh Hải.

5. Tm lược những hoạt động của cc Gim mục gio phận Đng Trong (Gio phận Si Gn 1924; 1975 tổng Gio phận Tp Hồ Ch Minh).
- Đức Gim mục Lefbvre Ngi (1844  1864)
Đức cha Ngi l Gim mục Đại diện tng ta tin khởi cho Gio phận Ty Đng Trong. Ngi l mục tử c tiếng đạo đức v am tường tm l cng ngn ngữ Việt Nam. Khi cn lm Gim mục ph, ngi rất quan tm đến việc đo tạo gio sĩ qua cc chủng viện. Ngi đ mời gọi dng Mến Thnh Gi vo Nam để gip việc gio dục giới trẻ v truyền b Phc m. Ngi đ cũng cố cc chủng viện ở Ci Nhum, Đầu Nước v Si Gn. Chủng viện Si Gn lc đầu đặt ở Thị Ngh, sau chuyển sang Xm Chiếu, rồi về cố định ở địa điểm (số 6 Tn Đức Thắng) hiện nay. Năm 1860 ngi đ mời Dng Thnh Phaol (Chartres) tới Si Gn lập tu viện v hoạt động bc i x hội (ng Nguyễn Trường Tộ l người lo việc xy tu viện). Năm1891 ngi mời Dng Cat Minh Lisieux đến lập dng chuyn lo việc cầu nguyện v chim niệm. Cuối năm 1864 ngi xin Ta thnh cho từ chức v hồi hương sau đ.
- Đức Gim mục Miche Mịch (1864  1873)
Đức cha Mịch được gọi về từ Nam Vang để kế vị Đức cha Ngi cai quản Gio phận. Ngi chuyn lo việc đạo, mời cc sư huynh tới mở trường tư thục cng gio, khuyến khch Dng Thnh Phaol lập thm c nhi viện ở Mỹ Tho (1864) v ở Chợ Lớn (1870).

	- Đức Gim mục Isidore Colombert Mỹ (1873  1895) Đức cha Mỹ c cng rất lớn l xy dựng nh thờ Đức B. Đặt vin đ đầu tin ngy 07. 10. 1877 v khnh thnh ngi 11. 04. 1880. - Đức Gim mục Jean Dpierre Đễ (1895  1899) Đức cha Đễ c cng xếp đặt lại chủng viện cho quy củ hơn. Tch Tiểu chủng viện ra khỏi Đại chủng viện v dời xuống An Đức gần Mỹ Tho.
	- Đức Gim mục Mossard Mo (1899  1920) Đức cha Mo cai quản Gio phận trong thời nghnh cao su pht triển mạnh, nn phải lo việc lập thm họ đạo tại cc sở đồn điền. 1905 nhận thm tỉnh Bnh Thuận v cao nguyn Đlat, cắt ra từ Gio phận Quy Nhơn. - Đức Gim mục Victor Quinton Tn (1920  1926) Dưới thời Đức cha Tn, năm 1924 đổi tn gio phận Ty Đng Trong thnh Gio phận Si Gn.
	- Đức Gim mục Dumortier Đượm (1926  1941) Dưới thời Đức cha Đượm c hai biến cố quan trọng: năm 1933 cha Gioan Bt Nguyễn B Tng qu ở G Cng, chnh sở Tn Định, được tấn phong lm Gim mục, để cai quản gio phận Pht Diệm. Ngi l Gim mục tin khởi của Việt Nam. Ngy 08. 01. 1938 Ta thnh cắt 3 tỉnh Vĩnh Long, Bến Tre, Tr Vinh thiết lập gio phận Vĩnh Long v phong cho Đức gim mục Ng Đnh Thục lm gim mục Đại diện tng ta cai quản. - Đức Gim mục Cassaigne Sanh (1941  1955) Đức cha Sanh phụ trch gio phận trong một giai đoạn hết sức kh khăn: chiến tranh thế giới lần thứ II nổ ra, qun đội Nhật chiếm đng, phải chịu dưới sức p của đồng minh, phong tro cch mạng thng 8, chnh năm khng chiến chống Php, gần một triệu gio dn di cư từ Bắc vo. Năm 1955 ngi bị nhiễm bệnh phong do khi cn l cha sở Di Linh ngi đ lập trại phong v lo cho người phong tại đy. Ngi xin từ chức, trở về trại phong v qua đời một cch thnh thiện.
	- Đức Gim mục Simon-Ha Nguyễn Văn Hiền (1955  1960) Đức cha Hiền l người Việt Nam đầu tin cai quản gio phận. Dưới thời đức cha Hiền, nhiều cơ sở chung được thiết lập:  Năm 1955, Biệt thự Thnh Tm Đ Lạt với mục đch nu cao phong tro tng đồ gio dn, vừa huấn luyện cn bộ vừa hướng dẫn phong tro ton quốc. Biệt thự cn mở những tuần tĩnh tm v huấn luyện cho gio dn, linh mục v tu sĩ.  Năm 1957, Trung tm Cng Gio Việt Nam được thnh lập.  Cũng năm 1957, Viện Đại học Đ Lạt ra đời.  Năm 1958, Gio hong học viện Thnh Pi X Đ Lạt được thnh lập với mục đch gip hng gio sĩ Việt Nam khng cần phải xuất ngoại, m c một nền huấn luyện đầy đũ v cao.
	- Đức Gim mục Phaol Nguyễn Văn Bnh (1960  1994) Ngy 24.11.1960 Ta thnh thiết lập hng gio phẩm Việt Nam, chấm dức quy chế xứ truyền gio, đặt 3 tổng gio phận: H Nội, Huế v Si Gn. Đức cha Phaol Nguyễn Văn Bnh được tấn phong lm Tổng gim mục chnh ta tin khởi cho Si Gn. Cng lc, Ta thnh cắt gio phận Cần Thơ để lập thm gio phận Long Xuyn v hai gio phận Mỹ Tho, Đlat tch ra từ gio phận Si Gn. Đức cha Phaol Bnh l Gim mục thứ 10 v cai quản gio phận lu nhất so với cc gim mục trước, đ trải qua nhiều chặng đường đầy kh khăn trong cng tc mục vụ: Ha nhập hng linh mục v gio dn di cư vo Gio Hội địa phương. Năm 1962, chuẩn bị cho gio dn canh tn nếp sống theo Cng Đồng Vatican II.  Năm 1965, phn bổ thm cc gio phận Ph Cường, Xun Lộc sao cho hợp l để tạo điều kiện pht triển su rộng.  Cũng từ năm 1965, xy dựng cho Gio hội hướng về ha bnh, về người ngho, về văn ha dn tộc.  Đn nhận cuộc giải phng 1975 v thể hiện một Gio hội cởi mở, d c kh khăn vẫn khng khp kn. (gio phận Phan Thiết được thnh lập v thuộc về tổng gio phận Si Gn).  Gp phần xy dựng tinh thần mục vụ sống Phc m giữa lng dn tộc, để phục vụ hạnh phc của đồng bo.  Xy dựng nh truyền thống Cng gio, nh hưu dưỡng cho cc linh mục, văn phng v nh khch Ta tổng gim mục, 
	- Gim mục Gioan Bt Phạm Minh Mẫn (1998 đến nay) Trong năm 1999, gio phận Thnh phố c thm 31 tn linh mục, hai lớp được phong ngy 18 thng 3 v 30 thng 6. Ngy 21. 1. 2000, đức Tổng Gim mục phong 5 tu sĩ thuộc 5 dng trong gio phận. Cho tới ngy 20 .1 . 2000, tổng gio phận c một hng gio sĩ 456 linh mục (138 dng). Số tn linh mục sau 1975 l 146 (56 dng). Khng gio phận no c nhiều lớp thụ phong linh mục đng như tổng gio phận Thnh phố HCM. D vậy, vẫn khng b lại được nhiều năm trong thập nin 1980: khng c ai, hoặc chỉ vi ba, trong khi gio dn ln đến 500.000. Ngy 2. 2. 2000, đức Tổng Gim mục Phạm Minh Mẫn ph chuẩn v trao hiến chương cho 7 hội dng Mến Thnh Gi gio phận Thnh phố HCM: G Vấp, Khiết Tm, Thủ Đức, Tn Lập, Tn Việt, Thủ Thm, Chợ Qun. Ngy 30. 6. 2000, ngy thnh ha cc linh mục, đức Tổng Gim mục Phạm Minh Mẫn phong 5 tn linh mục của kha II v 23 ph tế thuộc kha IV. Ngi vẫn tiếp tục cng việc của Đức tổng Bnh qua cc cng tc mục vụ gio phận. Qua cng việc của ngi ta sẽ thấy một vị chủ chăn c lập trường cứng rắn đối với x hội. Từ Gim mục Simon-Ha Nguyễn Văn Hiền trở ln l Gim mục hiệu ta coi sc gio phận với tư cch Đại diện tng ta (vicaire apostolique). Chỉ từ Đức Tổng Phaol Nguyễn Văn Bnh trở đi mới l Gim mục chnh ta, v từ ngy 24.11.1960 To thnh mới lập Hng Gio Phẩm Việt Nam.

6. Tnh hnh phn bố cc Gio phận Ty Đng Trong (tổng Gio phn Si Gn; tổng Gio phận Tp Hồ Ch Minh)

Năm 1659 Gio phận Đng Trong được thnh lập, đến năm 1844 mới chia ra Gio phận Ty Đng Trong. Năm 1850 Gio phận Ty Đng Trong chia ra Gio phận Nam Vang. Năm 1905 Gio phận Quy Nhơn cắt nhượng hai tỉnh Bnh Thuận v Đlat cho gio phận Ty Đng Trong. Năm 1924 Gio phận Ty Đng Trong đổi tn l Gio phận Si Gn. Năm 1938 Gio phận Si Gn chia ra Gio phận Vĩnh Long. Năm 1955 Gio phận Nam Vang chia ra Gio phận Cần Thơ. Năm 1957 cắt hai tỉnh Bnh Thuận, Bnh Tuy để lập Gio phận Nha Trang. Năm 1960 Gio phận Cần Thơ chia ra gio phận Long Xuyn trực thuộc tổng Gio phận Si Gn. Đồng thời Gio phận Si Gn chia ra Gio phận Đlat v Gio phận Mỹ Tho. Năm 1965 Gio phận Si Gn lại chia ra Gio phận Ph Cường v Gio phận Xun Lộc. Năm 1975 Gio phận Phan Thiết tch ra từ Gio phận Nha Trang nhập về tổng Gio phận Si Gn. Vậy l từ một Gio phận Ty Đng Trong năm 1844 đ phn chia thnh 9 Gio phận như ngy nay (khng kể Gio phận Nam Vang). Coi sơ đồ sau đy chng ta sẽ thấy r tnh hnh cụ thể hơn.

TI LIỆU TAM KHẢO

Bi Đức Sinh. (1998). Gio Hội Cng Gio Ơ Việt Nam. Canada: Calgary.
Nguyễn Quang Ngọc. (2000). Tiến Trnh Lịch Sử Việt Nam. Tp HCM: Nxb Gio Dục.
Nguyễn Hồng. (1959). Lịch Sử Truyền Gio Ơ Việt Nam. Si Gn: Nxb Hiện Tại.
Nguyễn Khắc Thuần. (1999). Thế Thứ Cc Triều Vua Việt Nam. Tp HCM: Nxb Gio Dục.
Trần Trọng Kim. (1999). Việt Nam Sử Lược. Tp HCM: Nxb Văn Ha Thng Tin.
Trần Thanh Tm. (2000). Cc Quan Chức Nh Nguyễn. Huế: Nxb Thuận Ha.
Văn Phng Ta Tổng Gim Mục Tp HCM. (1994). Lịch Sử 150 Năm Gio Phận Ty Đng Trong.