Không có stress có lẽ
con người cũng không thể tồn tại. Thế nhưng, vượt ngưỡng đến một mức nào đó
th́ con người cũng…không thể tồn tại, bởi chính stress gây ra nhiều thứ bệnh
về thể chất và tâm thần, nên rất cần biết cách “xả” stress trong cuộc sống
đầy căng thẳng, âu lo hiện nay.
Stress là một phản ứng
bảo vệ, khi cơ thể bị một mối đe dọa, mối nguy hiểm xảy đến cho nó. Người ta
gọi nó là phản ứng (hay đáp ứng) “chiến đấu hoặc bỏ chạy” (fight or flight
response), nghĩa là trong t́nh huống đó, chỉ có hai cách để chọn lựa: chiến
đấu để sinh tồn hoặc bỏ chạy để… sinh tồn!
Lúc đó, cơ thể phải
huy động toàn lực để đối phó. Năo thùy sẽ ra lệnh tiết các kích thích tố cần
thiết, nào adrénaline, nào norepinephrine, cortisol…ồ ạt đổ vào máu. Tim đập
nhanh để bơm máu về các cơ bắp lớn, phổi hổn hển tăng tốc bơm oxy, đường
huyết vọt lên cao nhằm tăng cường khẩn cấp năng lượng, đồng tử mắt nở to để
nh́n cho rơ, tai vểnh lên, mũi phồng ra… Tóm lại, mọi thứ đều phải trong tư
thế sẵn sàng. Trong lúc các mạch máu lớn chuyển máu đến các bắp cơ th́ mạch
máu nhỏ ngoại biên co thắt lại, để nếu có bị thương th́ máu cũng không bị
mất nhiều… V́ thế mà người bị stress thường mặt mày tái ngắt, xanh lè, tay
chân đơ cứng!
Stress cấp tính có
những phản ứng mạnh hơn ta tưởng. Một người đang đứng trước chuồng cọp, thấy
cọp sổng chuồng th́… phân, nước tiểu tóe ra mà không hay, tay chân bủn rủn,
ngất xỉu. Nguy cơ qua đi, hiểm họa chấm dứt th́ mọi thứ lại trở về trật tự
cũ. Tim đập chậm lại, hơi thở điều ḥa, bắp cơ buông xả. Nếu sự đe dọa không
mănh liệt nhưng cứ dồn dập, hết lớp này tới lớp khác, đến một lúc vượt quá
mức chịu đựng gọi là “mất bù” th́ sẽ tạo ra những hiệu ứng âm thầm gây tác
hại không lường được lên thể chất và tâm thần của ta.
Thời đại ngày nay, con
người ít có dịp chiến đấu một mất một c̣n trước thú dữ hay trước “ḥn tên
mũi đạn” như xưa. Nhưng con người ngày nay lại phải thường xuyên đối đầu với
những “ḥn tên mũi đạn” c̣n nguy hiểm hơn, kiểu “bề ngoài thơn thớt nói cười
/ bề trong nham hiểm giết người không dao”. Stress vượt qua ngưỡng lúc nào
không hay và dẫn tới vô số bệnh tật mà bác sĩ cũng phải bó tay, đành gắn cho
những cái tên mơ hồ như “rối loạn chức năng”, “mệt mỏi kinh niên”, “rối loạn
thần kinh thực vật”… Đại học Y khoa Harvard ước tính có từ 60%- 90% bệnh
nhân (ở Mỹ) t́m đến bác sĩ là do stress.
Stress liên quan đến
rất nhiều bệnh lư như nhồi máu cơ tim, tăng huyết áp, tiểu đường, suyễn, đau
nhức kinh niên, mất ngủ, dị ứng, nhức đầu, đau thắt lưng, một số bệnh ngoài
da, ung thư, tai nạn thương tích, tự tử, trầm cảm, giảm miễn dịch v.v… Tóm
lại là rất phức tạp. Bác sĩ nếu không quan tâm đúng mức – đau đâu chữa đó –
th́ chỉ chữa đựơc triệu chứng bên ngoài c̣n cái gốc sâu thẳm bên trong là
stress vẫn không đựơc giải tỏa, bệnh vẫn cứ luẩn quẩn loanh quanh , chuyển
từ “bệnh” này qua “bệnh” khác, và do đó, chất lựơng cuộc sống bị giảm sút rơ
rệt! Nhiều khi ta tưởng cholesterol xấu tăng cao trong máu là do thức ăn,
nhưng không phải, do stress nhiều hơn! Tiểu đường tưởng do ăn nhiều chất
ngọt, thực ra do stress nhiều hơn. Ta thấy đời sống càng căng thẳng, bệnh
tiểu đường càng phát triển mạnh!. Ở nước ta mới mấy năm trước, tiểu đường
chỉ lai rai, bây giờ th́… “năm sau cao hơn năm trước”, lan tràn cả ở thành
thị lẫn nông thôn! Các nghiên cứu trên thế giới cũng cho thấy vào thời kỳ
khủng hoảng kinh tế, người làm việc ở những khu vực dễ bị sa thải th́ chết
vi tim mạch, tai biến mạch máu năo cao gấp đôi các khu vực khác…!
Stress thay đổi từ
người này sang người khác. Cùng một sự việc, với người này th́ nổi điên lên
c̣n với người kia chỉ là một tṛ cười, với người này là cả một sự sụp đổ,
với người kia là một bài học… Cùng là con ông bà “viên ngoại họ Vương”, cùng
“sắm sửa bô hành chơi xuân”, mà Thúy Kiều th́ khóc sướt mướt, thở than, nằm
mộng, làm mười khúc đoan trường đầy nước mắt trong khi Thúy Vân ngạc nhiên
sao chị ḿnh “kỳ cục” vậy! Hẳn là bên trong Thúy Kiều có cái ǵ đó khác với
Thúy Vân, bởi bên ngoài th́ cả hai đều “mười phân vẹn mười” cả!
Người dễ bị stress là
người thường có tính quá lo lắng, cầu toàn, hay tự chỉ trích, thiếu quyết
đoán, hay do dự… Nếu bị thêm sức ép từ bên ngoài th́ dễ suy sụp, dễ bị vượt
ngưỡng! Nhiều học sinh học giỏi mà thi rớt cho là “học tài thi phận” một
phần chính là do stress! Gia đ́nh kỳ vọng nhiều quá, tạo một áp lực vô h́nh,
khiến em không c̣n là chính ḿnh nữa!
Những dấu hiệu sớm để
nhận biết stress là có vấn đề về trí nhớ như hay quên, mất định hướng,
thường hoang mang…
Về cảm xúc th́ dễ dao
động, bứt rứt, dễ bị kích động, tâm tính bất thường, hay cáu gắt, lúc nào
cũng có cảm giác bị tràn ngập, rất khó t́m được sự thư giăn. Trong lúc nghỉ
ngơi mà vẫn cứ lo lắng, thậm chí c̣n lo lắng nhiều hơn!
Các triệu chứng về thể
chất dễ nhận ra như nhức đầu, đau lưng, rối loạn tiêu hóa, buồn nôn, chóng
mặt.. Đặc biệt đau cột sống cổ hay cột sống thắt lưng. Cứ tưởng là loăng
xương, là gai cột sống, là thoát vị điă đệm ǵ ǵ đó, thực ra gốc ở stress.
Người bị stress dễ bị
bệnh vặt, cảm cúm triền miên v́ sức đề kháng giảm sút đáng kể, dễ bị mất ngủ,
tức ngực, tim đập nhanh và … dễ nổi mụn, nổi chàm trên da. Không có ǵ ngạc
nhiên v́ ở trong phôi thai, năo và da vốn cùng xuất phát từ một lá mầm ngoai
b́ (ectoderme). Năo mà bất an th́ da cũng nhăn nhúm, nổi mụn, nổi chàm, chữa
hoài không khỏi, thoa mỹ phẩm đắc tiền cũng vô ích. Năo mà an vui th́ da
cũng tưoi nhuận, hồng hào, sáng láng.
Người bị stress c̣n
hay có những hành vi bất thường như tự dưng thèm ăn, ăn hoài, lên cân đột
ngột; hoặc bỗng nhiên bỏ ăn, sụt kư đột ngột…
Có người c̣n đi qua
đi lại, đi tới đi lui, cắn móng tay, nhai nhóp nhép. Các huần luyện viện
bóng đá, ông nào cũng hay đi qua đi lại, đi tới đi lui, nhai nhóp nhép
“sinh-gom” hoặc ph́ phèo thuốc lá liên tục giữa lúc hai đội bóng vờn nhau
trên sân. Họ bị stress. Nhưng đó là một thứ stress cấp, coi căng vậy mà hiền,
chóng qua, hết trận đấu là xong, lại bắt tay nhau vui vẻ! C̣n cái thứ stress
nhai nhóp nhép kiểu “gặm một khối căm hờn trong cũi sắt”… mới là thứ stress
nặng, mạn tính, triền miên, sinh đủ thứ chuyện.
Pḥng bệnh hơn chữa
bệnh.
Nguyên tắc là đừng tự
đ̣i hỏi ḿnh phải luôn hoàn hảo, phải luôn luôn đúng!
Cũng đừng bao giờ so
sánh ḿnh với người khác. Con vịt là con vịt mà con gà là…
con gà. Con gà mà dại dột so với con vịt th́ sẽ ch́m nghỉm trong nước! Lục
súc tranh công không thể nào vui đựơc! Một khi đă so sánh th́ dù hơn, dù
kém, dù ngang bằng cũng đều khổ!
Nên
tránh những kẻ chuyên “phun” nọc độc! Họ
rất sung sướng khi “tiêm” được nọc độc cho kẻ khác. Tránh những kẻ nhỏ mọn,
đố kỵ, "đâm bị thóc, thọc bị gạo"
Bói
ra ma quét nhà ra rác, dị đoan mê tín… làm ta căng thẳng lo lắng vô lối. Một
lời nói, một cử chỉ của thầy thuốc cũng có thể gây stress trầm trọng không
ngờ. Bác sĩ vừa xem phim X quang vừa lắc lắc cái đầu đủ cho bệnh nhân thót
tim, nhưng thực ra ch́ v́ bác sĩ mỏi cổ do cả đêm thức coi bóng đá. Bác sĩ
chỉ cần “phán” một câu mơ hồ như tim hơi lớn, gan hơi yếu, phổi hơi dơ… đủ
cho bệnh nhân sống trong hoang mang ám ảnh dài lâu. Lời nói của bác sĩ không
chỉ mang thông tin, mà c̣n truyền cảm xúc, gây stress, bởi người bệnh luôn ở
trong một trạng thái tâm lư rất nhạy cảm khi tiếp xúc với thầy thuốc.
Có
nhiều cách “xả” stress!
Nhậu
nhẹt, hút thuốc lá, ma túy… cũng là một cách xả stress, nhưng rơ ràng là có
hại, “chạy ô mồ mắc ô mả”!
Nhảy
múa, ca hát, viết nhật kư, viết blog…. là những cách xả stress tốt. Nói
chuyện tào lao (tám) cũng là một cách xả stress… , miễn là đừng có “chuyển
lửa” từ người này qua người khác! Thực ra, nói ra đựơc với ai đó, một bạn
thân thiết, một người có khả năng lắng nghe, một người sẵn sàng làm “thùng
rác” cho ḿnh th́ ḿnh sẽ cảm thấy nhẹ gánh! Không có bạn bè để tâm sự th́
có thể tâm sự cùng tượng đá. Trải ḷng ra một lúc, tượng đá cũng xiêu. “Ngày
sau sỏi đá cũng cần có nhau” là vậy! “Chửi chó mắng mèo”, “Giận cá chém thớt”
cũng được. Đập bể mấy cái ly cái dĩa… cũng hay! Có điều nên chọn trứơc một
ít ly tách, chén dĩa mẻ, để dành sẵn, khi nào cần th́ đập nghe vừa rôm ră
vừa đỡ tốn kém!
Nguyên
tắc chung là phải làm một cái ǵ đó cho năng lượng bị dồn
nén trong stress có chỗ “x́” ra, thoát ra.
Ta vẫn thường nói “xả
xú bắp”, “xả hơi” đó thôi…
Tóm
lại, đừng có ngồi đó mà gậm nhấm, suy nghĩ vẩn vơ. Giặt đồ, nấu ăn, rửa chén,
lau nhà ǵ cũng tốt. Chạy bộ, đánh đấm, la hét, khóc lóc… cũng đựơc. Đọc
sách, xem phim càng hay, miễn là biết chọn phim, chọn sách!
Thấy
người chồng trằn trọc măi không ngủ được, lăn qua lộn lại cả đêm, người vợ
hỏi có chuyện ǵ vậy anh? “Anh mắc nợ anh John hàng xóm một số tiền, hẹn
ngày mai trả mà không có một xu dính túi!”. Người chồng đau khổ nói. Lập tức
bà vợ tung mền dậy, chạy ra bờ rào gọi với sang nhà hàng xóm: “Anh John ơi,
ngày mai chồng tôi chưa có tiền trả cho anh đâu nhé!”. Xong, bà quay vào bảo
chồng: "Anh yên tâm ngủ đi, bây giờ là lúc để cho anh John trằn trọc". Cô vợ
đă rất thông minh! Cô đă “chuyển lửa” từ chồng ḿnh sang … chồng hàng xóm.
Chắc chắn anh John sẽ trằn trọc cho tới sáng, c̣n ông chồng cô sẽ ngủ ngon!
“Chuyển” như vậy vẫn chỉ là ở bên ngoài.Chuyển bên trong hay hơn.
Chuyện xưa kể bà mẹ già có hai cô con gái, một cô bán dù, một cô bán giày
vải. Cô bán dù sống nhờ những ngày mưa, cô bán giày làm ăn khá nhờ những
ngày nắng ấm. Bà mẹ lo buồn cho cô bán giày suốt những ngày mưa và đau khổ
cho cô bán dù ngày nắng ráo. Có người biết chuyện khuyên
bà sao không làm ngược lại, mừng cho cô bán dù
ngày mưa và mừng cho cô bán giày ngày nắng?
Năo ta có một đặc điểm
lư thú là không thể cùng lúc nghĩ tới hai việc. Đă nghĩ điều này th́ quên
điều kia. Và người ta đă “lợi dụng” đặc điểm này để dịch chuyển các điểm tập
trung trên vơ năo từ vùng này sang vùng khác. Chẳng hạn đang giận sôi lên
th́… xảy ra động đất hay cháy nhà, lập tức vùng “giận sôi” của vỏ năo tắt
ngấm để nhường chỗ cho vùng sợ hăi! Ta biết giận dữ hay sợ hăi đều tiêu
tốn rất nhiều năng lượng. Nó có thể làm ta kiệt sức, suy sụp, thở không ra
hơi… Có thể chọn cách nào khác chuyển dịch hay hơn, có lợi cho sức khỏe hơn
chăng?
Đó là
cách thở sâu, thở bụng, đưa hơi xuống huyệt… đan điền (dưới rún chừng 4 cm).
Nó giúp làm cho ta tĩnh tâm lại, nó chuyển dịch vùng căng thẳng ở vỏ năo qua
vùng êm ái của … cái rún, với điều kiện là phải để tâm quan sát xem cái
hơi thở đó nó vào ra lên xuống ra sao.
Khi chú tâm vào hơi
thở, lắng nghe hơi thở , quan sát nó, ḍm ngó nó, nghiền ngẫm nó… th́ ta đă
đánh “lạc hứơng” cảm xúc ta rồi! Vỏ năo khi đă tập trung vào hơi thở th́
“quên” tập trung vào các chuyện linh tinh khác.
Cách đơn giản này có
khả năng giải stress rất tốt. Tập luyện đúng mức, năo thùy sẽ tiết ra một
kích thích tố gọi là endorphine, một thứ á-phiện nội sinh, làm cho dịu nhẹ
toàn thân, tạo sự sảng khoái, lâng lâng, mà không gây tác dụng phụ.
Thiền, yoga, dưỡng
sinh, tài chí, khí công… đều là những cách làm cho thân tâm hợp nhất, làm
cho ta quay trở lại với chính ḿnh bằng cách lắng nghe hơi thở của chính
ḿnh (có thể kết hợp với động tác hay không cần động tác) đó thôi. Hiện nay
các kỹ thuật này ngày càng được nghiên cứu và ứng dụng rộng răi ở các Trung
tâm y khoa lớn trên thế giới để trị liệu các bệnh do stress gây ra, các
chứng trầm cảm, tâm thần, lo âu, đau nhức…, kể cả nghiện rượu, thuốc lá, ma
túy… một cách rất có hiệu quả.
BS Đỗ Hồng Ngọc