Vì đường xá xa xôi và phương tiện đi lại không được dễ dàng để một Huynh giám tỉnh chu toàn nhiệm vụ của một “huynh giám tỉnh”, nên Huynh Lucien Quảng trao quyền cho huynh trưởng Gaston Tống Văn Thọ làm bề trên vùng Nha Trang, Khánh Hoà.

Đầu tháng 4/1975, tất cả các Huynh Đệ cùng một số cộng sự viên đã tìm cách vào Vũng Tàu, Saigon, hoặc Phú Quốc để lánh nạn. Trong biến cố hỗn loạn của ngày 30/4, một số đã vượt biển, một số đã về với gia đình và hồi tục, một số khác nhập vào các cộng đoàn vùng Saigon - Gia Định, chỉ còn một số rất ít trở về lại với cộng đoàn vùng Nha Trang - Khánh Hoà.

***

Các cơ sở giáo dục La San tại Nha Trang

Trường La San Bá Ninh

Ngày 30 tháng7 năm 1954, cộng đoàn La San Bá Ninh chính thức đến cư ngụ tại khu nhà mới vừa được hoàn thành trong giai đoạn một và hai do các nhà thầu Võ Sỹ và Huy lãnh nhận xây và được kiến trúc sư J. Masson vẽ kiểu.
10/08/54 : thăm viếng trường do một ủy ban kiểm tra với 6 thành viên được chính thức chỉ định gồm sư huynh giám tỉnh Cyprien, các bề trên Émilien, Mathias, Jérôme, và Cyrille, và Henry Hòa. Mọi người tỏ vẻ hài lòng.
01/09/54: Khai giảng niên khóa mới. Sĩ số học sinh là 85 em được chia ra thành 3 lớp như sau: Dự bị lớp 6è, lớp 6è và lớp 5è. Các học sinh được dạy theo chương trình Pháp, cấp II. Trình độ Pháp ngữ của nhiều học sinh chưa đạt chuẩn nên sau một thời gian ngắn các em ấy đành rút lui.
Trước đây vì phải thi hành nghĩa vụ quân sự nên sư huynh Apolinaire Dinh đã đến ngụ tại Villa Sablon của cộng đoàn. Sau này sư huynh Alexandre Ánh cũng là lính nghĩa vụ, đến ngụ chung nhà ấy. Chưa được bao lâu thì đi Ban Mê Thuột và sư huynh Guillaume (lieutenant) đến thay thế.

Trường La San Chư Prong

Ngày 28/05/1973, Dòng La San và Bộ Phát Triển Sắc Tộc ký thỏa hiệp thơ thành lập một trường trung học và ký túc xá tại Nha Trang dành riêng cho con em đồng bào sắc tộc vùng II với đều kiện:
1/ Mỗi năm, Dòng La San nhận nuôi ăn ở, giáo dục 50 nam sinh sắc tộc, trình độ lớp 6.
2/ Dòng La San lo cho các em ăn học từ lớp 6 đến lớp 12.
3/ Bộ PTST đóng góp một phần vào công cuộc này.
4/ Bộ PTST qua các Ty PTST các tỉnh vùng II tuyển chọn các học sinh và gởi về trường.
Ngày 20/06/1973, ông tổng trưởng Bộ PTST ký quyết định số 148/ST/QĐ về trường và ký túc xá La San Thượng-Nha Trang.

Các Nhà Huấn Luyện La San Việt Nam
tiền thân của ĐỒÀI LASAN, NHA TRANG

Lược sử đệ tử viện Hải Phòng.

Trước năm 1927, Dòng La San ít được khối Công giáo phía Bắc biết đến trừ ra tại một vài thành phố lớn như Hà Nội, Hải Phòng nơi mà chúng ta có được hai ngôi trường khá lớn. Sư huynh gốc "Bắc Kỳ" đầu tiên là sư huynh Thomas-Thiên, nhưng sư huynh đã theo cha mẹ di cư vào Nam làm ăn khi còn bé. Sư huynh Augustin Lựu là hoa trái đầu mùa đến từ trường Puginier, một trường nội trú lớn và rất uy tín của miền Bắc Việt Nam nhưng Sư huynh lại sớm qua đời tại Huế năm 1916. Các sư huynh khác như Georges, Irénée, Julien (+ tại Sóc Trăng), Maurice và Célestin đều xuất thân từ trường Puginier hoặc từ trường lẻ của Puginier, tức trường Thánh Gioan Bao-ti-xi-ta La San. Chỉ mình sư huynh Jean-Baptiste là người duy nhất vào thẳng Chuẩn viện mà không học qua trường lớp La San nào cả trên đất Bắc.

Trước khi mở đệ tử viện, trường thánh Giu-se Hải Phòng đã gởi vào Chuẩn viện các sư huynh Exupérien, Placide, Hyacinthe và Benjamin (SH. Benjamin sau này trở thành linh mục Trọng). Năm 1927, sư huynh giám tỉnh Divy-Joseph quyết định mở đệ tử viện Hải phòng tiếp theo sau hai đệ tử viện Huế và Mỹ Tho. Sư huynh Thomas-Hyacinthe được giao nhiệm vụ trông coi tổ ấm ơn gọi La San này của miền Bắc. Nắm trong tay giấy phép của các giám mục tông tòa, sư huynh tuyển trạch thực hiện rất nhiều chuyến du hành qua các địa phận Phát Diệm, Bùi Chu, Hà Nội, Hải Phòng để quảng bá các công tác, và các cơ sở La san cho các vùng đạo gốc này. Thế nên, ngay vào lúc khai giảng niên học vào tháng chín năm 1927, một nhóm 72 đệ tử đến chiếm tất cả các chỗ trống của trường thánh Giu-se Hải Phòng. Các sư huynh Adrien Hóa, Julien Đạt, Corentin Lộc, v.v... đều thuộc nhóm đầu tiên này.

Sư huynh Cyrille-Hòa đã can đảm đứng ra đỡ đầu và xin phép đưa đệ tử viện về trường Trung Linh (Bùi Chu). Nhờ vậy công trình dành ưu tiên cho ơn gọi được cứu vãn trong một thời gian nữa. Tuy vậy, đây quả là một giải pháp chẳng đặng đừng, bởi vì tại ngôi trường này, các đệ tử của chúng ta phải hòa vào nhóm "các chú" của tiểu chủng viện, vào nhóm các tập sự giáo lý viên và nhất là các sư huynh lại "có vấn đề" với cha xứ. Trong tình hình như thế, làm sao chúng ta có thể tạo bầu khí giáo dục thích hợp cho các đệ tử chúng ta? Và năm 1953, sư huynh Tổng phụ quyền Zacharias cho lệnh tái lập đệ tử viện và giao trách nhiệm thực hiện cho sư huynh Félix, phó hiệu trưởng của trường La San Hải Phòng. Nhờ vào nhiệt tâm được soi sáng và lòng quảng đại vô bờ của vị hiệu trưởng trẻ tuổi, sư huynh Bruno, vị giám đốc mới của đệ tử viện, với sự bền tâm và tận tụy, đã biết khắc phục các trở ngại và có thể gởi vào chuẩn viện Nha Trang một số đệ tử được đào luyện vững chắc.

Lược sử Chuẩn viện Huế

Để hoàn thiện nhóm những cơ sở đào tạo tu sĩ La San tại và cho Việt Nam, vào năm 1915, các bề trên dòng quyết định tiếp theo việc xây cất Tập viện và Học viện vừa xong vào năm 1913, hoàn thành nốt chuẩn viện mà vào thời ấy người ta quen miệng gọi là Sơ tập viện. Ngày 5 tháng bảy năm ấy, sh giám tỉnh Camille loan báo cho các thỉnh sinh đang theo học tại trường Bình Linh, rằng họ hãy chuẩn bị đi sang chuẩn viện vào đầu tháng chín (01/09). Tuy nhiên vào ngày 2/9, nhà cửa chưa xong, nên các thỉnh sinh tiếp tục trú chân tại nhà nội trú Bình Linh. Bốn thỉnh sinh kỳ cựu nhất sẵn sàng nhận lãnh áo dòng, và được gởi thẳng qua Tập viện. Trong khi ấy, huynh giám tỉnh Camille đã bắt tay vào việc soạn thảo một nội quy cho cơ sở mới và sẽ được đem áp dụng vào ngày 23 tháng 9. Huynh Hoa Marie được điều từ Học viện về lo đặc biệt các chuẩn sinh với sự phụ tá của 2 Huynh Louis và Salomon, cũng là giáo sư tại Học viện.

Ngày 12/01/1916, Huynh giám tỉnh Camille từ miền Bắc vào và dẫn theo một dự tu, Tùng Gioan-Baotixita. Qua ngày hôm sau, một dự tu khác tên là Ngữ Giacôbê từ Đà Nẳng ra. Dự tu này trước đã đi chủng viện rồi. Cả hai dự tu này khá yếu về Pháp văn. Ngày 23/01, Huynh giám tỉnh chia lớp chuẩn viện thành 3 nhóm. Trước đó, từ ngày 17 đến 22/01, Huynh đã cho các chuẩn sinh thi thử để xếp nhóm rồi. Các chuẩn sinh này được dịp may tham dự những buổi lễ mừng năm mươi năm hoạt động giáo dục tại Việt Nam của Huynh Néopole de Jéus, một trong nhóm các Huynh đặt chân đầu tiên lên Việt Nam.

Lược dịch ghi chú về Tập viện Thủ Đức đầu tiên.

Niên khóa 1902-1903, người ta đếm được 25 tập sinh hay thỉnh sinh. Đây quả là một con số đáng kể đối với một tỉnh dòng có số tu sĩ vừa tròm trèm 70 người. Tuy nhiên nhiều người trong số các thanh thiếu niên đầy thiện chí này, khi vào nhà tập lại không biết tí gì về tiếng Pháp (mà lúc đường thời, người ta coi như chủ yếu!) nên việc huấn luyện về đời tu (do tu sĩ Pháp không rành tiếng Việt đảm trách) gặp nhiều trở ngại và cả sự thối chí nản lòng. Với lại khuynh hướng mơ mộng và hơi trầm buồn, phát xuất từ sự rụt rè tự bản chất con người phương Đông, cũng góp phần cản trở bước tiến các ứng sinh cho một lối tu mới.

Đệ tử viện Nha Trang Thành lập Năm 1964

Việc thành lập đệ tử viện tại Nha Trang là nhằm cung cấp cho các em đệ tử La San theo học chương trình Việt, một cơ sở gần trung tâm và dễ tiếp cận hơn. Việc thành lập này đã được dự tính vào giữa năm 1963. Ngày khai giảng được ấn định là 02/07/1964 và đã mở cửa đón nhận tốp đầu tiên gồm 67 thành viên. Ngày 15, thêm một nhóm gồm 36 thành viên nhập viện. Khi cơ sở nàykhai giảng thì số đệ tử theo học là 103 em và được chia ra như sau:
25 em đến từ Huế.
19 em đến từ đệ tử viện Thủ Đức.
01 em đến từ chuẩn viện đồi La San
58 em đến từ các trường khác nhau trong cả nước Việt Nam Cộng Hòa.

Đệ tử viện Thủ Đức

Đệ tử viện Thủ Đức là sự tiếp nối các đệ tử viện Sóc Trăng, Mỹ Tho, Huế, và các đệ tử viện phương Bắc như Bùi Chu, Phát Diệm, Hải Phòng đã di tản vào Nam năm 1954. Từ năm 1954 đến 1957, các chú đệ tử di tản tạm trú trong các dãy phòng trường La San Mossard. Đầu năm 1957, trong chuyến thăm theo luật định của sư huynh tổng phụ quyền Lawrence O’Toole, Huynh giám tỉnh Cyprien Gẫm cùng ban cố vấn tỉnh dòng đã đề bạt và được chấp thuận dự án một đệ tử viện độc lập với cộng đoàn và trường La San Mossard. Vị trí được chỉ định là khu đất cách trường 200m. Ngày 26/08/57, các đệ tử khởi sự dọn về ở tại nhà mới. Sĩ số các đệ tử là 55. Tất cả các đệ tử Thủ Đức đều theo học chương trình Pháp được giảng dạy bên trường Mossard. Tháng 07/58, bảy đệ tử đã lên đường ra chuẩn viện Nha Trang để khởi sự một bước mới trong đời tu cùng với các đàn anh đi trước. Và thế chỗ cho những người lên đường, một nhóm mới gồm 23 chú đã đến tăng cường nhóm trẻ nhất của gia đình La San Việt Nam.

Tháng hai năm 1968, Tết Mậu Thân, cuộc tổng tấn công bất ngờ của bộ đội vào các thành phố miền Nam buộc nhà đệ tử cho kéo dài dịp nghỉ Tết thêm một tháng. Để phần nào giúp đỡ các chú đệ tử khỏi phải bị hoàn toàn gián đoạn trong việc học tập, các Huynh mở ra các lớp "dã chiến" tại 2 trung tâm Sài Gòn và Nha Trang cho các thành viên nào có thể đến tham dự được. Ngày nhập học cho các chú đệ tử được ấn định vào ngày 20/03/1978. Vì đệ tử viện Ban Mê Thuột bị cuộc tổng tấn công Mậu Thân gây hư hại quá nặng và tình hình an ninh khá nguy hiểm nên phân nửa số đệ tử của nhà này – 38 chú – đến xin tá túc tại nhà đệ tử viện Thủ Đức. Do vậy nhân số đệ tử viện Thủ Đức tăng vọt lên đến 149 thành viên. Ngày nhập học của niên khóa 1968-1969 được ấn định vào ngày 1 tháng 8, với tổng cộng số đệ tử là 141.

Đồi La San Nha Trang

Năm 1933. Hai người lữ khách từ Huế tiến về miền Trung, đi tìm một nơi thanh vắng có đủ điều kiện thuận lợi để mở một trung tâm huấn luyện các tu sĩ dòng La San tại Việt Nam. Đến đèo Rù Rì, họ thấy một ngọn đồi, từ quốc lộ chạy thẳng ra biển, chắn cái nhìn của họ, nhưng lại có một sức quyền rủ nào đó. Họ hướng về ngọn đồi. Khi lên đến đỉnh, một khung cảnh tuyệt đẹp hiện ra trước mắt họ: trước mặt, phía nam, thành phố Nha Trang lặng lẽ tắm nắng dưới một bầu trời xanh biếc, phía Đông, lớp lớp sóng tung tăng như đàn cừu trên cánh đồng bát ngát của Biển Đông, phía Tây, con sông Cái trải dài tấm thảm dẫn đến Tháp Bà Ponagar. Hai người lữ khách kia, Sư Huynh Simon Hòa và bạn đường, quyết định đề nghị cấp trên chọn ngọn đồi nầy, va từ đó, nó đã trở thành ĐỒI LA SAN. Trước khi Nha Trang trở thành một thành phố du lịch, đồi La San đã thu hút những khách có dịp ghé Nha Trang vì Đồi La San được xem như là một góc thiên đàng!

***

Huynh trưởng Gaston Tống Viết Thọ “hồi hương” về đến Đồi Lasan ngày 3/5/1975. Cảnh vật quá quen thuộc đối với huynh trưởng Gaston vẫn còn đó (32), nhưng dân cư đang sinh hoạt trong khuôn viên Đồi Lasan thì lạ hoắt. Không còn những khuôn mặt thư sinh trai trẻ mặc áo dòng đen cổ trắng, không còn tiếng vui cười đơn sơ tự nhiên của hàng trăm thanh thiếu niên - tuy ngỗ nghịch theo lứa tuổi của vị thành niên, nhưng lễ độ hồn nhiên, có ăn học.

Thì ra, ngay khi bộ đội chiếm Nha-thành, đã có người “nghĩa tử” từ Qui Nhơn vào, quả thật với lòng thành muốn bảo toàn nguyên vẹn tài sản của nhà dòng - nhất là khung trời “góc Thiên Đường” này - hướng dẫn đội binh xâm lược lên Đồi Lasan. Chỉ một thỉnh nguyện duy nhất: “xin đừng pháo kích, nổ súng, v.v... vào khuôn viên Đồi Lasan, vì bảo đảm không còn ai ở trên ngọn đồi này” (33). Bộ đội mà chiếm được “góc Thiên Đường” thì làm sao buông cho nổi! Thế là “anh em ta” vui hưởng chiến lợi phẩm ngoài sức tưởng tượng, tin tưởng hơn vào chủ thuyết cộng sản mà họ đã thường xuyên được nhồi sọ: “đấu tranh giai cấp, san bằng xã hội, tạo thiên đường ở trần thế...” Nhưng hưởng được bao lâu?

Quả nhiên, tranh chấp và giành giựt cơ sở “ngon lành” giữa các cơ quan chính trị và quân sự diễn ra ngay sau khi toàn nước “ăn mừng chiến thắng mùa Xuân” ngày 19/5/1975. Kết quả là bộ đội ba lô vải trên vai, dép râu vào chân, nón tai bèo trên đầu và súng đạn tận răng, đã lên đường đến một phương trời nào khác, có thể là “một góc thiên đường” nào tốt hơn (?)
Huynh trưởng Gaston may mắn và sung sướng nhìn lại Đồi Lasan hầu như còn nguyên vẹn, chỉ trừ tượng đồng đen thánh tổ Lasan cao chót vót trên đồi, gần hồ nước uống, đã không cánh mà bay đi đâu mất. Khi tình hình tương đối ổn định, bốn tập sinh xin trở lại và được chấp thuận nhận lãnh áo dòng Lasan, đã cùng với huynh trưởng Gaston lập thành cộng đoàn Nhà Tập đầu tiên sau cuộc đổi đời: các Huynh Thái, Tha, Châu và Kiên.

Huynh trưởng Gaston Thọ cùng các Huynh Đệ Tập Sinh sắp hàng đi đăng ký hộ khẩu.
- Chú là Tống Viết Thọ?
- Phải!
Chú bộ đội ngước mắt nhìn Huynh trưởng, đăm chiêu, chớp chớp đôi mắt như đang suy tưởng điều gì.
- Chú có biết ai tên là Tống Viết Phương không?

Huynh trưởng thoáng giật mình, tư lự đôi chút rồi trầm giọng trả lời:
- Đó là anh của tôi. Anh tôi qua đời lâu rồi!
- Chú còn nhớ anh của chú qua đời năm nào không? lúc đó anh của chú mấy tuổi?
- Khoảng năm 1954, lúc đó chừng 15 tuổi.

Chú bộ đội đứng dậy, lộ vẻ cung kính, rồi chậm rãi nói: “Chú Thọ ơi, tôi là người cùng làng và cũng là bạn rất thân, mà còn là “đồng chí” của anh Phương đây!” Ba Huynh Đệ nhìn nhau ngơ ngác. Chú bộ đội ngồi xuống, vẫy tay gọi một chú bộ đội khác đến, to nhỏ với nhau điều gì đó rồi đứng dậy mời “chú Thọ” vào phòng trong. Huynh trưởng hơi ngờ ngợ, lộ vẻ lo âu. Chú bộ đội cười nói: “Mời chú vào trong này nói chuyện.” Huynh trưởng nhìn các Huynh Đệ Tập Sinh. Chú bộ đội hiểu ý, lên tiếng nói vui vẻ: “Mời luôn các anh này vào phòng trong.”

Chú bộ đội trang trọng đặt sấp hồ sơ “đăng ký hộ khẩu” trên bàn, mời Huynh trưởng ngồi đối diện; trong phòng chỉ có một bàn hai ghế, nên các Huynh Đệ Tập Sinh đứng hai bên Huynh trưởng. Vì là lần đầu tiên tiếp xúc với “chính quyền mới” nên ai nấy hồi hộp đợi chờ chú bộ đội lên tiếng. Cũng vài ba phút sau, chú bộ đội mới mở miệng, giọng nói nhẹ nhàng pha lẫn cảm xúc: “Chú Thọ biết không? Bác và đảng ta luôn luôn ghi ơn các chiến sĩ đã hy sinh xương máu chống thực dân Pháp, chống đế quốc Mỹ... Bác và đảng cũng không quên ghi công các gia đình tử sĩ đã dâng hiến con cháu, anh chị em cho công cuộc dành lại độc lập, giải phóng dân tộc khỏi kìm kẹp của thực dân và đế quốc. Đồng chí Phương, anh của chú Thọ, là một trong những anh hùng dân tộc. Đồng chí Trung đã “tình nguyện” ôm mìn phá tung một đồn bót thực dân Pháp vài tuần trước đợt tổng tấn công Điện Biên, và đã góp phần lớn trong việc dành thắng lợi lịch sử Điện Biên...” Chú bộ đội thao thao tuyên dương công trạng của “đồng chí Phương mến yêu”, trong khi ba Huynh Đệ kín đáo thở phào nhẹ nhõm. “Chú Thọ” được chính quyền mới “tuyên dương thuộc gia đình tử sĩ , và được hưởng tất cả những quyền lợi cách mạng đã ban bố cho những người cũng như gia đình có công với cách mạng”.

Ban hiệu trưởng trường tiểu học Cù Lao và trung học Vĩnh Phước “bay” đâu mất tiêu, nên ty giáo dục Nha Trang trưng dụng và gởi ban điều hành mới đến để mở lớp khoá hè bổ túc cho các cháu.

Trên nguyên tắc, các cơ sở thuộc nhà huấn luyện tại Đồi La San (Chuẩn Viện, Tập Viện, Nhà Hưu Dưỡng) không thể coi là trường học, nên ty giáo dục cũng phải đợi “sự chỉ đạo mới từ trung ương”. Cả khuôn viên rộng lớn và như là “góc thiên đàng” của Đồi La San mà chỉ có 3 Huynh Đệ sinh sống và bảo quản, kể ra cũng... hoang phí, dù cho một trong 3 Huynh Đệ “thuộc gia đình tử sĩ đáng được hưởng tất cả những quyền lợi cách mạng đã ban bố”. Có hưởng quyền lợi, thì cũng có bổn phận đóng góp cho cách mạng, huynh trưởng suy nghĩ như vậy. Tuy nhiên, Đồi Lasan là sở hữu của nhà dòng, biết làm sao đây? “Sự chỉ đạo mới từ trung ương” là giải đáp mối suy tư và lo âu của huynh trưởng: “đề nghị” 3 huynh đệ giữ dãy nhà Tập Viện để làm khu vực tu viện, phần còn lại “bàn giao” cho Ty giáo dục sử dụng vào chương trình giáo dục của nhà nước. Huynh trưởng “đề nghị” chỉ dùng nhà thờ làm thư viện, và giữ nguyên vẹn các bức tượng đã có sẵn trên Đồi La San. Hai bên vui vẻ thoả thuận, và “nhất trí” bắt đầu áp dụng “hợp đồng”.

Chưa đầy một tháng sau, nhà chơi rộng lớn và thoáng gió [nối liền nhà cơm với các lớp học ở tầng lầu một và phòng ngủ ở tầng lầu hai của Chuẩn Viện] biến thành một toà nhà kín mít. Những căn nhà mọc lên như nấm xung quanh triền đồi. Thật là theo đúng châm ngôn “an cư lạc nghiệp” = ban giám đốc, ban văn phòng, giáo viên/giáo sư và gia đình phải có nơi ăn chốn ở đàng hoàng thì công tác giáo dục mới hoàn chỉnh! “Một góc thiên đàng” từ từ biến dạng...

Song song với đà “tiến nhanh tiến mạnh lên xã-hội-chủ-nghĩa”, Đồi La San phải được tận dụng toàn bộ khu vực quá đẹp này: phải biến thành làng đại học “Hải Học Viện” cấp trung ương. Tiến hành việc thương lượng trao đổi để dời chuyển “khu vực tu viện” đến một cơ sở khác, và trao quyền xử dụng toàn bộ Đồi La San cho chương trình này. Nhà nước xây một ngôi nhà mới dưới chân đồi sát bên chuồng heo, trong khu đất của nhà dòng trước kia là khu vực máy xay lúa và căn nhà nhỏ Huynh Norbert thường dùng làm “xưởng” may vá áo quần và sửa chữa giày dép cho Huynh Đệ, phía Cù Lao. Cộng đoàn tu viện trên Đồi Lasan dời xuống nhà mới này và đổi thành cộng đoàn Vĩnh Thọ.

Ủy Ban Nhân Dân thành phố Nha Trang muốn tận dụng các cảnh đẹp thiên nhiên để biến Nha Trang thành trung tâm du lịch quốc tế. Quy hoạch được định rõ là sẽ xây dựng một con đường dọc theo bờ biển, và một cầu “cao cấp” từ bãi biển Nha Trang đến Cù Lao. Chân cầu rơi ngay vào ngôi nhà Vĩnh Thọ. Qua sự thương lượng, nhà nước sẽ đền bù một ngân khoản thích hợp và một khu đất tương đối phải chăng tại Núi Sạn, gần đèo Rù Rì.

Thế là “một góc thiên đàng” đã biến thái và hai chữ LASAN khuất dạng [Trên đường đến Hòn Chồng, tôi thấy quán café mang bản hiệu “Café LASAN”. Tôi và người bạn Mỹ, Huynh Christopher Bassen vào hỏi thăm. Thì ra chủ nhân không phải là cựu học, mà cũng không hề biết trường Lasan, nhưng chỉ nghe nhiều người xung quanh gọi khu vực này là Đồi Lasan. “Hai chữ LASAN hay hay, nên đặt tên quán là Café LASAN”].

***

Huynh trưởng cộng đoàn Lasan Bá Ninh, Thierry Tín đã cùng Huynh trưởng Francis Trí - hai anh em của tướng “trong sạch” Nguyễn Văn Hiếu [bị thảm sát tháng 3, 1975 vì... “quá trong sạch”(?!)] - đã bay về “miền đất hứa” vài ngày trước khi Saigon bị thất thủ. Huynh trưởng Nivard Tôn [thuộc cộng đoàn Bá ninh, nhưng kiêm nhiệm hiệu trưởng trường Lasan Nghĩa Thục] vội vã hồi hương, đến ngay trường Nghĩa Thục thì... “Chúa đã cho tất cả, Chúa lấy lại tất cả = xin chúc tụng danh Ngài!” Huynh trưởng Nivard về cộng đoàn Bá Ninh. Cơ sở Lasan Nghĩa Thục chỉ bằng 1/10 cơ sở Bá Ninh, mà còn “được tự dâng hiến” thì trường Bá Ninh, dù không muốn “tự dâng hiến” cũng phải “bị dâng hiến” là chuyện hợp với tư duy logic! Huynh trưởng cơ sở Chư Prong, huynh Désiré Nghiêm, mau mắn trở về nhiệm sở. “Mau mắn” nhưng cũng đã quá muộn, vì Nha-thành được “giải phóng” hơn tháng nay. Một toà nhà 3 tầng lầu, với những phòng lớp rộng rãi và trang bị đầy đủ thích hợp cho các em Sắc Tộc mà bỏ trống, há chẳng là quá hoang phí chăng?

Các Huynh Thiện Hưởng và Anicet Tân trở về Bình Linh từ Đà Nẳng. Khoảng gần một tháng sau, toàn miền Nam Việt Nam “được giải phóng”. Hai huynh thừa biết “cuộc đổi đời” bắt đầu áp dụng trên toàn lãnh thổ Việt Nam, cách riêng tại miền Trung, đặc biệt cố đô Huế, còn phảng phất những hình ảnh “... vui sao nước mắt lại trào” của Tết Mậu Thân và Đại Lộ Kinh Hoàng. Sau khi bàn bạc với Huynh Rodriguez Đào - Huynh Đào nhất quyết bám chặt với ngôi trường Bình Linh thân yêu - hai Huynh Hưởng và Tân đồng tâm nhập cộng đoàn với các Huynh Đệ tại La San Bá Ninh, Nha Trang, trong lúc sự di chuyển đi lại còn tương đối dễ dàng. Hai Huynh Hưởng và Tân nhập chung với các Huynh Đệ gốc Nha-thành hoặc có gia đình định cư vùng Nha Trang từ trước đã không hẹn mà hò gom tụ lại, đồng tâm “cùng chung và liên kết” tiếp nối sứ mạng giáo dục tuổi trẻ tại miền cát trắng này, mặc dù “nón tai bèo che khuất tương lai”, đó là các Huynh Désiré Nghiêm, Nivard Tôn, Césaire Năng. Các Huynh Đệ tiếp tục dạy khoá hè bổ túc như các giáo viên khác, bao gồm một số ít giáo sư cũ của trường Bá Ninh còn lại, nghĩa là chưa kịp hoặc không muốn ra đi theo “làn sóng tị nạn” lúc bấy giờ. Cộng đoàn Huynh Đệ được “nhường căn nhà Sablon”, khu nhà đá, để “đợi chỉ thị mới”. Cuộc sống các Huynh Đệ La San vùng Nha Trang, Khánh Hoà từ từ trở lại bình thường, thích nghi với hoàn cảnh chung cả nước, đúng như câu hát: “... Vui với ai mừng vui, khóc với ai đang khổ sầu...”

***

Không biết Huynh Désiré Nghiêm đi dạo trên bờ biển vào một đêm không trăng sao thế nào mà “bị bắt cóc” và khoảng hơn hai tháng sau lại được tin Huynh đang vui sống với các Huynh Đệ Lasan Paul Lê Cừ, Dominique Đinh Bình An, Yacinthe, Christophe Hạnh và Girard Nhơn tận miền Tân Đảo, thuộc địa của Pháp ở nam bán cầu. Các Huynh Đệ còn lại thuộc cộng đoàn Bá Ninh Sablon vẫn kiên trì phục vụ giáo dục giới trẻ như những giáo viên gương mẫu trong năm học 75-76 và vài năm kế tiếp.
Một sáng sớm tốt trời trong ngày cuối tuần, Huynh Thiện Hưởng cùng các cháu từ miền Bắc vào đã hơn 5 tháng nay, đi tắm biển. Thông thường, sáng sớm những ngày trong tuần, rất nhiều người tắm biển, hoặc rảo bộ trên bờ, hoặc tập thể dục, tài chi; nhưng sáng hôm nay, vì là ngày cuối tuần, nên thưa thớt vài người đó đây hoặc tắm biển, hoặc hóng gió biển ban sáng, vì thế Huynh Thiện Hưởng càng lưu tâm để ý canh chừng các cháu nhiều hơn. Các cháu vui thích nhảy sóng, đưa mình theo con sóng, lặng hụp... Bỗng cơn gió thổi mạnh hơn, sóng lớn và cao hơn. Huynh Thiện Hưởng định kêu các cháu lên, thì thấy hai tay với với; Huynh vội rẽ sóng “chạy” nhanh đến. Cơn sóng luồn đẩy xa ra khỏi bờ cả Huynh lẫn đứa cháu gái đang với tay như kêu cứu. Huynh nắm được đôi tay cháu, ôm xếch, gồng hết sức lội ngược sức lôi cuốn của sóng ngầm...
Vài người tản bộ trên bờ trông thấy hai cậu cháu ngụp lặn trước con sóng ngày càng lớn, chạy ra níu kéo giúp đỡ và cuối cùng lôi cả hai lên bờ. Huynh Thiện Hưởng nằm ngã trên bãi cát dưỡng thần, trong khi tất cả mọi người xúm xít quanh đứa cháu gái tìm cách hồi sinh. Vài phút sau, đứa cháu gái thở hắt một tiếng, nước tung toé từ miệng trào ra: cháu mở mắt và bắt đầu thở. Một người thấy Huynh Thiện Hưởng nằm im trên bãi cát, tiến đến nhìn, bỗng kêu lên thất thanh:
- Lại đây mau! Ông này ... tắt hơi rồi!
Đó là ngày 25 tháng 7 năm 1983.

Sau vài ngày “ra đi” của Huynh Thiện Hưởng, căn nhà Sablon trong khu vực trường Bá Ninh, mảnh đất duy nhất nhỏ bé còn lại của dòng La San trong khuôn viên trường Lasan Bá Ninh - một trường trung tiểu học đã đem lại cho giới trẻ nói riêng, cho dân chúng Nha-thành nói chung, gần 30 năm qua (1954 - 1983) - nay lại bị đem ra “trao đổi”, một sự trao đổi hầu như không còn quyền lựa chọn. Một gia đình Hoa-kiều đã lên ghe trong đợt “vượt biển bán chính thức” - nghĩa là nhà nước bảo đảm an ninh còn khách hàng bảo đảm tiền... vàng - đã để lại một căn nhà tại đường Lê Lợi, gần bưu điện Nha Trang, và gần Chợ Đầm.
Thế là cộng đoàn Sablon và trường Lasan Bá Ninh tan rã...

***

Dòng Lasan còn sở hữu một thửa đất rộng lớn dưới chân đồi, gần Bãi Dương. Phân nửa thửa đất này là sân đá banh mà các Huynh Đệ cũng như cựu Sơ Tập Sinh/Chuẩn Sinh, Tập Sinh, Kinh Sinh qua nhiều thế hệ khác nhau chắc chưa quên những lần đá banh, vừa chạy vừa... gỡ gai - đau thật, nhưng cũng vui thật! Phân nửa kia là vườn trồng cây ăn trái, và một căn nhà khá khang trang cho gia đình người làm vườn. Sau biến cố 1975, căn nhà bỏ trống. Bốn (4) Huynh Đệ được điều hoặc tình nguyện về cơ sở này, lập thành cộng đoàn... nhà nông, chuyên lo trồng trọt và “vui thú điềm viên” tuy chưa đến tuổi hưu - Huynh trưởng Philbert, và cũng còn quá trẻ nhưng đành... gác bút - ba anh em ruột, các Huynh Thomas Duyên, Francois Xavier Ban và Paul Nghiệp. Không bao lâu sau, Huynh Duyên hồi tục về với gia đình từ Quảng Trị vào Rạch Dừa, hai Huynh Nghiệp và Bang đã đã hồi tục và không cánh mà bay về “miền đất hứa”. Huynh trưởng Philbert đành nhập với cộng đoàn Bá Ninh ở Sablon (nhà đá).

Chẳng bao lâu sau khi cộng đoàn Sablon chuyển về đường Lê Lợi, Huynh Philbert về nhà hưu dưỡng Mai Thôn. Thế là cộng đoàn “nhà nông” tan rã, và khu đất rộng lớn bị chia năm sẻ bảy.

***

Dòng Lasan còn một khu đất rộng lớn khác tại Lương Sơn, bên kia đèo Rù Rì, gần bờ biển. Khu đất này cũng là nông trại, giao cho một gia đình canh tác chăn nuôi, trồng trọt. Gia đình này muốn ở lại tiếp tục khai khẩn khu đất có vẻ trù phú này, nên nhà dòng để yên; lại nữa không còn Huynh Đệ nào tình nguyện “gác bút”. Sở hữu chủ có mặt tại hiện trường mà đất còn bị dành giựt, nói chi chủ nhân ở... xa!